Αρχέγονοι πέτρινοι τοίχοι στο Αιγαίο

Ο Τάσης Παπαιωάννου, Καθηγητής Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ εξυμνεί την άγρια ομορφιά των πέτρινων τοίχων που βρίσκονται σε πολλές γωνιές της νησιωτικής Ελλάδας. Οι πέτρινοι τοίχοι, μνημεία του ανθρώπινου μόχθου, μένουν στους αιώνες.

Ο άνθρωπος στη μακραίωνη ιστορία του προσπαθούσε πάντοτε να αντιπαλέψει τις δυνάμεις της φύσης, να ζήσει κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες, ενώ με το πέρασμα του χρόνου άφησε μια απίστευτη κληρονομιά κατασκευών που μαρτυρούν τον τρόπο ζωής, ανάλογα με τον τόπο στον οποίο έζησε. Τόπους δύσκολους, κακοτράχαλους και άγονους τους μετέτρεψε σιγά-σιγά σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις, κατασκευάζοντας κλιμακωτές οριζόντιες λουρίδες γόνιμης γης πάνω σε κεκλιμένες και απρόσιτες πλαγιές. Χαρακτηριστική είναι η προσπάθειά του να μην αφήσει σπιθαμή γης που να μην την εκμεταλλευτεί. Τέτοια είναι τα τοπία που αντικρίζουμε σε πολλές γωνιές της γης, αλλά και εδώ στον τόπο μας, κυρίως στη νησιωτική Ελλάδα. 
Σήμερα, αυτό το περιβάλλον μάς είναι οικείο, γνώριμο και το θεωρούμε αυτονόητη συνέχεια του φυσικού περιβάλλοντος, αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου. Πρόκειται για τους χαρακτηριστικούς τοίχους αντιστήριξης, τις «αιμασιές» ή «πεζούλες», καμωμένους από ξερολιθιά που συγκρατούν το λιγοστό χώμα και το νερό της βροχής, χτισμένους με την πείρα και τη σοφία αιώνων. Τοίχοι που ξεχωρίζουν τις ιδιοκτησίες, διαμορφώνουν μονοπάτια και αγροτικούς δρόμους, προστατεύουν τις καλλιέργειες και τα δένδρα από τον δυνατό αέρα. Ανάμεσά τους από την ίδια πέτρα, αλώνια, μικρές αποθήκες, πηγάδια, θημωνιές, καταλύματα για ανθρώπους και ζώα, καλντερίμια που ανεβοκατεβαίνουν πάνω στο τραχύ ανάγλυφο του εδάφους. Και το χρώμα της πέτρας ολόιδιο με των βράχων τριγύρω, δεν ξεχωρίζεις την ανθρώπινη κατασκευή απ' αυτήν της φύσης. Όλα μαζί αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα, ομορφαίνουν το τοπίο και δίνουν κλίμακα στις απότομες πλαγιές, την κλίμακα του ανθρώπινου μόχθου, της απίστευτης θέλησης, της τιτάνιας προσπάθειας πολλών γενεών να τιθασεύσουν την άγονη γη. Έργα μεγάλης κλίμακας μας εντυπωσιάζουν για την απίστευτη χειρωνακτική εργασία που απαιτήθηκε για να ολοκληρωθούν, σε βαθμό ώστε να μας δημιουργείται η εντύπωση πως ολόκληρα τα τοπία είναι έργο των ανθρώπινων χεριών. 
Αρχέγονες χαράξεις, γραμμές που τονίζονται με τη σκιά που ρίχνουν πάνω στο έδαφος, ακολουθώντας πιστά και με ακρίβεια τις ισοϋψείς καμπύλες, περιτριγυρίζοντας πλαγιές, λόφους, ολόκληρα βουνά που φτάνουν χαμηλά μέχρι τη θάλασσα και μοιάζουν σαν να απόκτησε ξαφνικά η γη ρυτίδες. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις στις Κυκλάδες, το περίτεχνο κτίσιμό τους, ο ευρηματικός τρόπος που τοποθετούσαν τις φαρδιές σχιστόπλακες και διαμόρφωναν τα «κροδώματα» -τη στέψη τους δηλαδή-, αποτελούν πραγματικά έργα τέχνης. Ώρες ώρες, παρατηρώντας τις από μακριά, μοιάζουν με πτερύγια υπερφυσικών φανταστικών δράκων που γέρνουν ξαπλωμένοι πάνω στις πλαγιές. 
Η φροντίδα, η έγνοια και πάνω απ' όλα ο σεβασμός για τη γη, αυτονόητες ενέργειες των προηγούμενων γενεών, σήμερα απουσιάζουν εντελώς, αφού έχουμε αποκοπεί τελείως από το φυσικό περιβάλλον και το μόνο περιβάλλον που μας είναι γνώριμο, είναι αυτό μιας πόλης χτισμένης μέχρι κορεσμού, χωρίς ίχνος πρασίνου και φυσικού εδάφους. Οι τόποι έπαψαν να καλλιεργούνται και σταδιακά ρημάζουν, αφού κανείς δεν υπάρχει να φροντίζει τη γη. Πού και πού συναντάς μόνο κανένα γέρικο ηλιοκαμένο πρόσωπο να τριγυρνάει σαν φάντασμα ανάμεσα στις ξερολιθιές και τα μονοπάτια.  
Το νερό του χειμώνα παρασέρνει, όπως είναι επόμενο, τους αναβαθμούς, που χωρίς συντήρηση και επισκευή καταρρέουν, παρασέρνοντας μαζί τους και το χώμα που συγκρατούσαν αιώνες τώρα. Κάθε χρόνο η καταστροφή μεγαλώνει, ολόκληρες εκτάσεις διαλύονται, αλλά κανείς δεν νοιάζεται. Η φύση επαναφέρει το τοπίο στην αρχική, φυσική του κατάσταση. 
Οι άνθρωποι των πόλεων αγνοούν την αξία των προαιώνιων αναλημματικών ξερολιθιών και τις αντιμετωπίζουν ως γραφική εικόνα μόνον, μακριά από την ουσιαστική τους λειτουργία και αποστολή. Το ανθρωπογενές περιβάλλον χιλιετιών, που έθρεψε γενιές και γενιές, στις μέρες μας το καταναλώνουμε, όπως κάθε τι άλλο, ως εικόνα μόνον. Μια εικόνα που τη χρειαζόμαστε για να προσελκύσουμε τους τουρίστες, αφού το μόνο που απέμεινε είναι η τουριστική εκμετάλλευση κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν οι ορδές των εξουθενωμένων και απηυδισμένων από τη χειμωνιάτικη εργασία αστών ξεχύνονται να βρουν λίγες στιγμές γαλήνης και ξεγνοιασιάς.  
Κι όμως αυτά τα ξεχωριστά τοπία έπρεπε εδώ και χρόνια να κηρυχθούν διατηρητέα, ως τόποι μοναδικής φυσικής ομορφιάς. Μήπως, μάλιστα, με την αρωγή της πολιτείας, οι τοπικές κοινωνίες και ιδίως όσοι ασχολούνται με τον τουρισμό θα έπρεπε να συνδράμουν με κάθε μέσον, ώστε να προστατεύονται και κυρίως να συντηρούνται οι υπέροχοι τόποι που μας κληροδοτήθηκαν; Είναι χρέος ύψιστο όλων μας να προστατεύσουμε αυτό που μας άφησαν οι προηγούμενες γενιές ως ανεκτίμητη παρακαταθήκη και αποτελεί την πολιτιστική μας κληρονομιά. 
Εμείς άραγε, τι θα αφήσουμε;  
Έναν απίστευτο αχταρμά ανούσιων και άχρηστων κατασκευών που συναγωνίζονται ποια θα προκαλέσει περισσότερο! Σπίτια και ξενοδοχεία που φαντάζουν σαν κακόγουστες καρικατούρες, δίπλα σε πανάρχαιες κατασκευές και αρχέγονα τοπία. Καμάρες από μπετόν, τοίχοι επενδεδυμένοι με πέτρες ελάχιστου πάχους χωρίς να επιτελούν καμία στατική λειτουργία, απολήξεις στηθαίων που μιμούνται περιστερώνες, αναγλυφάδες που όμως δεν κατεβάζουν νερό, πισίνες σε βραχώδεις πλαγιές ή ακριβώς δίπλα στη θάλασσα, να θυμίζουν ένα τεράστιο, ψεύτικο και θλιβερό σκηνικό. Έτσι το χωριάτικο έχει μεταλλαχθεί σε αρχοντοχωριάτικο, ανάγοντας το φολκλόρ και το κιτς σε κυρίαρχο πρότυπο και το περιττό σε αδιαμφισβήτητο αγαθό.  
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός πως και οι μόνιμοι κάτοικοι των πιο απομακρυσμένων περιοχών έχουν επηρεαστεί από το γενικευμένο μοντέλο διαβίωσης των ημερών μας, που δεν γνωρίζει βεβαίως τοπικότητες και ιδιαιτερότητες, αλλά εξαπλώνεται ταχύτατα παντού. Τα πρότυπα ίδια όπου γης. Η αισθητική ομοιογενοποίηση των αρχιτεκτονικών μορφών, αλλά και των έργων υποδομής στηρίζεται σε λύσεις «κλισέ» που επαναλαμβάνονται αδιακρίτως, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους καμία ουσιαστική παράμετρο σχεδιασμού, κακοποιώντας παραδοσιακούς οικισμούς και υπέροχα φυσικά τοπία, επιφέροντας παράλληλα ανεπανόρθωτες οικολογικές καταστροφές. 
Τα όρια ανάμεσα στο αστικό και αγροτικό τοπίο είναι πλέον δυσδιάκριτα. Οι πόλεις «ξεχειλίζουν» και «καταπνίγουν» την ύπαιθρο, αφού η άναρχη εξάπλωση και διασπορά νέων κτισμάτων δεν υπόκειται σε κανέναν περιορισμό. Η προαιώνια σύγκρουση πόλης-υπαίθρου έρχεται σήμερα ξανά στο προσκήνιο με τον πιο δραματικό τρόπο.  
Είναι γνωστό ότι κατά καιρούς έχουμε επενδύσει στον τουρισμό πολλές ελπίδες για την ανάκαμψη της οικονομίας της χώρας μας, χωρίς όμως ποτέ να φροντίζουμε, να προστατεύουμε και να σεβόμαστε το πιο πολύτιμο χαρακτηριστικό της! Την ανεπανάληπτη ομορφιά των χρυσαφένιων γυμνών τοπίων της.»