Η λειψυδρία και ο Μανόλης Γλέζος

Πρακτικές δράσεις προς τους τεχνοκράτες, τους ειδικούς, την Τοπική Αυτοδιοίκηση και τους αρμόδιους φορείς περί τη διαχείριση του νερού.

Προσέξτε τα λόγια του Μ. Γλέζου, εν έτη 1992, στο συμπόσιο του Γεωτεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας, όπου μεταξύ των άλλων, διατύπωνε και τις ακόλουθες –επίκαιρες σήμερα, σκέψεις του για τη λειψυδρία:

«Το φάσμα της λειψυδρίας άρχισε να πλανιέται πάνω από την Ελλάδα και θα μας απειλεί. Αυτή τη φορά όμως, θα πούμε το νερό νεράκι στη νιοστή, αν δεν ληφθούν άμεσα και δραστικά μέτρα με βιώσιμες προοπτικές. Οι αιτίες της λειψυδρίας στην πατρίδα μας οφείλονται κυρίως στην υπερκατανάλωση, στη σπάταλη χρήση του νερού, στη ληστρική απομύζηση των υδατικών αποθεμάτων, στην ανομβρία και στην ανύπαρκτη διαχείριση των υδατικών πόρων μέσα από ουσιαστική έλλειψη πολιτικής που δεν βάζει στόχους βραχυχρόνιας αντιμετώπισης της ανεπάρκειας νερού και δεν υλοποιεί κατάλληλα για κάθε περίπτωση μικρά έργα υποδομής για ριζική αντιμετώπιση του προβλήματος».



Η πολυτάλαντη προσωπικότητα του Μανώλη Γλέζου αποτελεί πρόκληση και για τα ζητήματα του νερού, όπου με βαθιά γνώση του θέματος και με μικρά, απλά έργα ουσίας αντιμετώπισε τη λειψυδρία στο χωριό του στη Νάξο. Μέσα από τη συστηματοποιημένη εφαρμογή θεωρητικών γνώσεων, τολμά και πειραματίζεται, τολμά και αναδύει πολύπλευρες συνθέσεις, τολμά και συνταιριάζει το ανήσυχο πνεύμα του με τη συνεχή αναζήτηση διεξόδων και την ατέλειωτη ενδοσκόπηση της πληθώρας των "γιατί" και "πως", που αφορούν το φυσικό περιβάλλον και ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Μια από τις τόσες εκφάνσεις της προσωπικότητας του Μ. Γλέζου, που δεν είναι τόσο γνωστή στο πλατύ κοινό, είναι αυτή του εργάτη της αντιμετώπισης των τοπικών περιβαλλοντικών ζητημάτων, του γεωλόγου, γεωτεχνικού, υδρολόγου και υδρογεωλόγου. Οι κατά καιρούς βιογράφοι του σημειώνουν ότι μέσα από τις παιδικές φαντασιώσεις του και τα βιώματά του, στο χωριό του στ’ Απεράθου της Νάξου - ένας από τους 6 τότε σμυριδότοπους του νησιού - αναζητούσε από τότε πειστικές απαντήσεις για τα δημιουργήματα του κόσμου της Φύσης, για την προέλευση των πετρωμάτων που αναδύονται μέσα από την αλμύρα του Αιγαίου, για την αίσθηση της παρουσίας συνείδησης της Φύσης.

Στην πολυκύμαντη πορεία του, είναι γνωστό το πάθος του για την ελευθερία με τους αντιστασιακούς του αγώνες και ακατάπαυστη η συνεισφορά του στο πολιτικό γίγνεσθαι, είτε ως στέλεχος και πρόεδρος της ΕΔΑ, ως βουλευτής και ευρωβουλευτής, είτε ως πρόεδρος στη γενέτειράς του. Για τους αγώνες του για την ειρήνη είχε τιμηθεί με πολλά και σημαντικά βραβεία. Η δημοσιογραφική του δραστηριότητα εξακολουθεί να είναι συνεχής και αδιάκοπη από το 1947, όταν ήταν τότε συντάκτης και αρχισυντάκτης της εφημερίδας Ριζοσπάστη. Ανάμεσα στα τόσα πολλά που ασχολήθηκε και εξακολουθεί να ασχολείται, είναι οι δραστηριότητές του με την αρχαιολογία, τη γλωσσολογία, τη βιβλιοθηκονομία και τις συγγραφές, αλλά και με τα ζητήματα του νερού και την εφαρμοσμένη διαχείριση των υδατικών πόρων.

Ο Μ. Γλέζος, στις κατά τόπους προσκεκλημένες ομιλίες του για τους τρόπους αντιμετώπισης της λειψυδρίας, μεταξύ των άλλων επικεντρώνεται στην αναχαίτιση της ελεύθερης απορροής του νερού προς τη θάλασσα, μέσα από τη δικιά του εμπεριστατωμένη εμπειρία που αναπτύχθηκε στ’ Απεράθου της Νάξου από το 1987 και που αποτελεί φωτεινό παράδειγμα και αξιοπρόσεκτη επιλογή για εφαρμογή εφαρμόσιμων πρακτικών σε κάθε περιοχή που έχει πρόβλημα λειψυδρίας. Η ουσιαστική λύση της επάρκειας του νερού σε κάθε περιοχή της πατρίδας μας, είναι η κατακράτηση του νερού των βροχοπτώσεων και η παρεμπόδισή τους ώστε να μη φεύγουν αναξιοποίητα προς τη θάλασσα. Και μιλάμε για αναχαίτιση των χειμαρρικών νερών με μικρές αλλεπάλληλες ιδιοκατασκευές και όχι μεγάλα έργα βάναυσης παρέμβασης στο περιβάλλον. Το πείραμα της Νάξου, όπου κατασκευαστήκανε μέχρι τώρα 78 χαμηλά φράγματα ανάσχεσης, αν μη τι άλλο εμπλούτισε τα υπόγεια νερά με καταπληκτικά αποτελέσματα. Και να φανταστείτε ότι αυτά τα λόγια ειπώθηκαν πριν από δεκαπέντε χρόνια, τα οποία παραμένουν ακόμη επίκαιρα και σήμερα.

Είναι επόμενο στις μέρες μας, όλοι να ανησυχούμε για το τι θα γίνει αύριο με το νερό. Το πρόβλημα του νερού, ως αγαθό σε ανεπάρκεια, αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο και το σημαντικότατο κεφάλαιο για τη ζωή και τις παραγωγικές δραστηριότητες. Κάθε σύγχρονο κράτος, οφείλει να μεριμνά για την εξασφάλιση επαρκούς νερού και υδατικών αποθεμάτων, ενώ η άριστη ποιότητά του αποτελεί αντικείμενο πρώτης προτεραιότητας. Την τελευταία εικοσαετία υπάρχουν ενδείξεις ότι μεγάλο μέρος της χώρας μας και ειδικότερα ο νησιωτικός χώρος θα υφίσταται ολοένα και συχνότερα τα φαινόμενα της παρατεταμένης ανομβρίας και ξηρασίας. Κατά καιρούς εφαρμόστηκαν διάφοροι μέθοδοι για την αξιοποίηση του υδατικού δυναμικού, οι οποίοι στην πλειονότητά τους απέτυχαν να καλύψουν το υδατικό έλλειμμα, ενώ δημιουργήθηκαν προβλήματα με την υπερ-εκμετάλλευση του υπόγειου νερού και είναι πολλές εκείνες οι περιπτώσεις όπου οι υπόγειοι υδροφόροι ορίζοντες σε παράκτιες περιοχές, έχουν κατακλυστεί από θαλασσινό νερό.

Η υπερκατανάλωση αποτελεί σημαντικό παράγοντα της λειψυδρίας, όπως και η αλόγιστη χρήση για ικανοποίηση πολλές φορές και ανύπαρκτων αναγκών. Όταν ανοίγεις τη βρύση και έχεις νερό, νομίζεις ότι έχεις αστείρευτη πηγή και γιαυτό την αφήνεις να τρέχει, χωρίς συνήθως να ενδιαφέρεσαι για την ποσότητα που θα χαθεί εξαιτίας της αμέλειας μας να την ανοιγοκλείνουμε όταν πλενόμαστε, όταν πλένουμε τα οικιακά σκεύη, όταν βουρτσίζουμε τα δόντια μας και όταν ξυριζόμαστε. Η υπερκατανάλωση του νερού, η αλόγιστη σπάταλη χρήση του, η αύξηση του πληθυσμού, οι απώλειες στα συστήματα υδροτροφοδοσίας και άλλες αιτίες οδήγησαν κατά καιρούς στην αναζήτηση και εκμετάλλευση νέων πηγών νερού. Συνήθως, όπου υπήρχε νερό βρέθηκε τρόπος να αντληθεί, να χρησιμοποιηθεί και τελικά να απομυζηθεί. Συνεχώς βαθαίνουμε τα πηγάδια μας στην προσπάθεια να βρούμε νερό για να καλύψουν τις πρόσθετες ανάγκες με αποτέλεσμα το υπόγειο νερό συνεχώς να εξαντλείται.

Έτσι, οι υδρογεωτρήσεις, που θεωρούνταν παλαιότερα ως η πανάκεια λύση της αντιμετώπισης της λειψυδρίας, εξαντλήθηκαν και αυτές γιατί η παρατεταμένη άντλησή τους δεν ανανεώνει τις πηγές νερού, αλλά τις εξαντλεί. Οι συνέπειες ήταν ανυπολόγιστες και ολέθριες. Όταν μάλιστα αυτή η εξαντλητική άντληση γίνεται σε παράκτια υπόγεια νερά, τότε η διαχωριστική ζώνη-ορίζοντας μεταξύ θαλασσινού και γλυκού νερού υποχωρεί σε βάρος του γλυκού νερού και οι υπόγειοι υδροφορείς, όπως λέμε υφαλμυρώνονται και αχρηστεύεται η χρήση τους ακόμη και για τη λάτρα του σπιτιού. Το να γεμίσουν τα υπόγεια υδροφόρα στρώματα με νερό, που είναι αποτέλεσμα της φυσικής λειτουργίας του υδρολογικού κύκλου αιώνων και χιλιετιών, είναι αδύνατο να πραγματωθούν μόνο με τις βροχοπτώσεις μιας χρονιάς. Και το πρόβλημα γίνεται οξύτερο όταν οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες της υπερκατανάλωσης και της σπατάλης του νερού συνοδευτούν από φαινόμενα ανομβρίας. Εξάλλου, στη λειψυδρία συνεισφέρουν η κατά τόπους κακή και η ανύπαρκτη διαχείριση των υδατικών πόρων, καθώς και η έλλειψη ουσιαστικής υδατικής πολιτικής σε τοπικό επίπεδο.

Οι αναζητήσεις του Μανώλη Γλέζου και οι προβληματισμοί σχετικά με τα ζητήματα της λειψυδρίας και της σωστής διαχείρισης των υδατικών πόρων ξεκίνησαν από το χωριό του, όταν οι εκεί υπεραντλήσεις στέρεψαν τις αναβλύσεις των πηγών, ενώ οι κάτοικοι χτύπαγαν βαθύτερα και βαθύτερα πηγάδια και υδρομαστεύσεις για να εξοικονομήσουν πολύτιμο νερό για τους ίδιους, τα ζώα και τις καλλιέργειές τους. Η συστηματοποίηση των πρακτικών και θεωρητικών γνώσεων του μορφοποιούνται τα χρόνια της εξορίας στα άνυδρα νησιά όπου έτυχε να έχει δάσκαλό του ένα επιφανή υδρογεωλόγο, το Δημήτρη Κισκύρα, που τον μυεί στα μυστικά μονοπάτια των γεωεπιστημών και της εφαρμοσμένης υδρογεωλογίας.

Το 1987 συλλαμβάνει, σχεδιάζει και εκπονεί με τη βοήθεια ενός ευρωπαϊκού προγράμματος, πιλοτικό πειραματικό τεχνητό εμπλουτισμό των υπόγειων νερών του χωριού του, με την κατασκευή πολυάριθμων χαμηλών φραγμών ανάσχεσης των χειμαρρικών απορροών των βροχοπτώσεων. Δηλαδή με ξερολιθιές ή και με μικρούς χαμηλούς φραγμούς προσπαθεί να αναχαιτίσει τα νερά της βροχής τα οποία μέχρι τότε έφευγαν αναξιοποίητα προς τη θάλασσα. Εξάλλου, με περιφράξεις των λιβαδικών εκτάσεων κατά ιδιοκτησία, δημιουργεί ένα πρότυπο διαχείρισης των βοσκοτόπων και έτσι εξασφαλίζεται η αναγκαία φυτοκάλυψη για κάθε περιοχή, ελαχιστοποιώντας τα προβλήματα της διάβρωσης των εδαφών και διευκολύνοντας την κατείσδυση των νερών της βροχής προς τα βαθύτερα εδαφικά στρώματα.. Και μέσα σε τρία χρόνια, οι πηγές του χωριού του αναβλύζουν και πάλι άφθονο νερό, πρασινίζοντας την περιοχή του.

Τα επόμενα χρόνια οι προσπάθειές του συνεχίζονται με περισσότερους φραγμούς ανάσχεσης των νερών της βροχής, ιδρύει στ’ Απεράθου, Υδρολογικό Κέντρο και θερινό σχολείο για εξάπλωση της τεχνογνωσίας του, ενώ ανακηρύσσεται επίτιμος διδάκτορας από τα μεγαλύτερα ελληνικά πανεπιστήμια. Οι διαλέξεις του με αντικείμενο την τεχνογνωσία του σε θέματα εφαρμοσμένης υδρογεωλογίας και διαχείρισης του περιβάλλοντος καλύπτουν ολόκληρη τη χώρα και τα εγκυρότερα ελληνικά συνέδρια. Οι σχετικές με τη διαχείριση των νερών συγγραφές του χαρακτηρίζονται ως αρτιότατες και εφαρμοστέες σε ανάλογες περιπτώσεις στη χώρα μας. Τι να πρωτοθυμηθούμε. Μεταξύ των πιο επίκαιρων είναι και τα ακόλουθα: "Τα φράγματα ανάσχεσης της χειμαρρικής ροής-που και πως πρέπει να κατασκευάζονται - Η εμπειρία από τ' Απεράθου της Νάξου. Ο ρόλος της πρωτοβάθμιας αυτοδιοίκησης στην προστασία του περιβάλλοντος με έργα καταπολέμησης της διαβρωτικής επενέργειας του νερού και η αξιοποίησής του. Εμπλουτισμός των υδροφορέων από χαμηλά φράγματα ανάσχεσης της χειμαρρικής ροής στα ορεινά. Το φαινόμενο της λειψυδρίας και οι τρόποι αντιμετώπισής του. Το πρόβλημα του νερού στην Πάρο-Αντίπαρο. Λειψυδρία και η αντιμετώπισή της με εμπλουτισμό υδροφορέων. Λειψυδρία, πλημμύρες, διάβρωση και τρόποι αντιμετώπισής τους".

Για το Μανώλη Γλέζο, η οικονομία κατά τη χρήση του νερού αποτελεί και αυτή έναν τρόπο εξοικονόμησης νερού και αντιμετώπιση της λειψυδρίας. Η ουσιαστική όμως λύση του προβλήματος της λειψυδρίας,, όπως λέει, βρίσκεται στην κατακράτηση-αναχαίτιση του νερού της χειμαρρικής ροής των όμβριων προς τη θάλασσα και η υποχρεωτική κατείσδυσή τους στους υδροφόρους ορίζοντες που αποτελούν τους πλέον ασφαλείς ταμιευτήρες. Η αναχαίτιση όμως της χειμαρρικής ροής, μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με χαμηλά φράγματα ανάσχεσης, ξεκινώντας από χειμαρρικούς κλάδους πρώτης τάξης κατ’αρχήν, για να μην προσχώνεται ο πλημμυρικός χώρος, έως ότου φτάσουμε στις εκβολές τους. Και συνήθως καταλήγει στα πονήματά του με τις ακόλουθες παραινέσεις:

«Ιδιαίτερα τα νησιά, όπου τα γεωγραφικά τους όρια είναι όροι πεπερασμένοι, όπου το φυσικό περιβάλλον έχει και αυτό πεπερασμένα όρια εξαιτίας της ληστρικής επέμβασης του ανθρώπου στη φύση και όπου η υδροφορία εξαρτιέται αποκλειστικά και μόνο από τις ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις, δηλαδή έχει και αυτή πεπερασμένα όρια, οφείλουμε εμείς οι εγκάτοικοι αυτού του τόπου, κατάδικοι αυτών των πεπερασμένων ορίων, να κάνουμε πεπερασμένη χρήση του νερού, το οποίο σημαίνει οικονομία και πάλι οικονομία έως ότου αλλάξουμε τους όρους και τους ξεπεράσουμε. Και η λειψυδρία δεν θα υπήρχεν εφόσον θα ακολουθούσαμε μια υδατική πολιτική διαχείρισης του νερού, που θα εμπόδιζε πρώτα απ’όλα το νερό να διαφεύγει αναξιοποίητο προς τη θάλασσα». (πηγή: Απεραθίτικα, 2006-1993, Τριμηνιαίο περιοδικό παιδείας και πολιτισμού της κοινότητας Απέραθου Νάξου)

«Και η λειψυδρία δεν θα υπήρχεν, εφόσον θα ακολουθούσαμε μια υδατική πολιτική διαχείρισης του νερού, που θα εμπόδιζε πρώτα απ’όλα το νερό να διαφεύγει αναξιοποίητο προς τη θάλασσα»
Μ. Γλέζος

Δρ. Θόδωρος Κουσουρής