Μια μελέτη για τον Γιάννη Ραγκούση

Ικανό στέλεχος της τοπικής αυτοδιοίκησης ο συντοπίτης μας και μάλλον ο καλύτερος μπαλαδόρος της κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ έκανε προσφάτως μια αβασάνιστη και απίστευτη δήλωση ….Εκεί θα έχουμε ανεξαιρέτως πληθυσμού την αρχή ένα νησί ένας Δήμος, εκτός ασφαλώς από των εύλογων εκείνων εξαιρέσεων, όπου πολύ μικρά νησιά εξυπηρετούνται λόγω της εγγύτητάς τους που αίρει την απομόνωση που συνιστά τελικά τον πυρήνα της νησιωτικότητας….. προφανώς για δικαιολογήσει τον θάνατο της τοπικής αυτοδιοίκησης των μικρών νησιών παρά τις αντίθετες απόψεις τοπικών κοινωνιών της ΚΕΔΚΕ και επιστημονικών φορέων που επιμένουν οτι  θα αυξήσει τον απομονωτισμό αυτών των νησιών

Μια καλή απάντηση είναι η μελέτη-ανάλυση (Περιφερειακή Αναπτυξιακή Στρατηγική για το Νησιωτικό Χώρο των Αθανάσιου Παπαδασκαλόπουλου Γεωργίου Μέργου Εμμανουήλ Χριστοφάκη του Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανάπτυξης(όλη η μελέτη εδω)

…….

Στο πλαίσιο αυτό, μπορούν να προσδιορισθούν και να αναλυθούν τα βασικά χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας.

Καταρχήν, η νησιωτικότητα αναφέρεται με συνδυασμένο τρόπο σε φυσικά και κοινωνικοοικονομικά στοιχεία. Οι ορισμοί που παρουσιάσθηκαν τονίζουν κυρίως τις φυσικές διαστάσεις της έννοιας της νησιωτικότητας. Ωστόσο, η αναφορά σε φυσικά χαρακτηριστικά δε φωτίζει παρά μία μόνο πλευρά της νησιωτικότητας. Η νησιωτικότητα είναι επιβαρυντικός παράγοντας, που προκαλεί άνιση ανάπτυξη του παραγωγικού δυναμικού και χωρική διαφοροποίηση των εισοδημάτων και των συνθηκών ζωής. Αναλυτικότερα, τα χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας, που προκύπτουν ως συνδυασμός των φυσικών και κοινωνικοοικονομικών στοιχείων της, είναι τα εξής (Ακαδημία Αθηνών, 2003 και EC, 2003)):

1. Η σχετική απομόνωση και η αίσθηση της μοναδικότητας.
2. Η ατελής πρόσβαση στις αγορές και στις δημόσιες υπηρεσίες και τα προβλήματα στις μεταφορές.
3. Η μικρή σχετικά κλίμακα και η εξαιρετικά ευρεία διαφοροποίηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.
4. Η ιδιότητά του ως δεξαμενής πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς και η ιδιόμορφη αντίληψη και συμπεριφορά του πληθυσμού σε σχέση με το χώρο, το χρόνο και τις κοινωνικές σχέσεις και η ιδιότυπη δυναμική και περιπλοκότητα των σχέσεων του νησιωτικού πληθυσμού με τη θάλασσα.
5. Η σχετικά περιορισμένη διαθεσιμότητα των παραγωγικών πόρων.
6. Οι εξαιρετικά μεγάλες εποχικές διακυμάνσεις του ανθρώπινου δυναμικού και των οικονομικών δραστηριοτήτων των νησιών.
7. Τα δημογραφικά προβλήματα στα μικρά νησιά.

Ως βασικό χαρακτηριστικό της νησιωτικότητας μπορεί να αναφερθεί ότι η νησιωτικότητα είναι ένα διαρκές φαινόμενο της γεωγραφικής ασυνέχειας και εντείνεται αντιστρόφως ανάλογα με το μέγεθος του νησιού και ανάλογα με την απόστασή του από τις ακτές (Hache, 1998). Ειδικότερα στην περίπτωση του νησιωτικού χώρου ενεργοποιούνται στο μέγιστο βαθμό οι παράγοντες – αίτια που δημιουργούν και συντηρούν το περιφερειακό πρόβλημα (Κόνσολας, 1997). Τα αίτια του περιφερειακού προβλήματος που μεγιστοποιούνται είναι:

• Οι γεωγραφικοί παράγοντες και συγκεκριμένα: ο κατακερματισμός των αγορών, η απομόνωση των νησιωτικών χωρικών μονάδων, η ασυνέχεια του χώρου, η ορεινότητα που οφείλεται σε γεωλογικούς παράγοντες.
• Η ατελής κινητικότητα κεφαλαίου και εργασίας που οφείλεται στην ασυνέχεια του χώρου.
• Οι αρνητικές εξωτερικές οικονομίες στις μικρές νησιωτικές γεωγραφικές ενότητες.

Τα μειονεκτήματα της νησιωτικότητας δεν δημιουργούν προβλήματα συγκυριακής φύσης, αλλά δομικά προβλήματα, που έχουν στη βάση τους το μόνιμο φαινόμενο της γεωγραφικής ασυνέχειας. Η φυσική ασυνέχεια του γεωγραφικού χώρου είναι σαφές ότι δημιουργεί προβλήματα στη συνεκτικότητα, στη λειτουργία και στην ολοκλήρωση (με την έννοια της ενσωμάτωσης των επιμέρους μονάδων-συστημάτων) του οικονομικού και του κοινωνικού χώρου. Η χωρική ασυνέχεια παρεμβάλλεται ανάμεσα στις ανθρώπινες δραστηριότητες, επηρεάζοντας σημαντικά τις διασυνδέσεις και τη σύγκλιση των δραστηριοτήτων, τις αγορές προϊόντων και εργασίας, την επιλογή του τόπου εγκατάστασης των δραστηριοτήτων, τον ανταγωνισμό και τη διαμόρφωση των τιμών, το κόστος παραγωγής, τις μεταφορές και επικοινωνίες κλπ. Η ασυνέχεια βέβαια υπάρχει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό και στον υπόλοιπο, εκτός του νησιωτικού, χώρο. Στην περίπτωση όμως του ηπειρωτικού χώρου, η γεωμορφολογία του εδάφους και η απόσταση, επηρεάζουν έμμεσα τη συνέχεια του χώρου. Στην περίπτωση του νησιωτικού χώρου, στα προηγούμενα έρχεται να προστεθεί και η φυσική ασυνέχεια του χώρου.

Συνεπώς, τα μέσα πολιτικής για το νησιωτικό χώρο μπορεί να έχουν θετικές επιδράσεις στην ανάπτυξη, αλλά δεν εξαλείφουν τα αίτια και τις επιπτώσεις της νησιωτικότητας (δηλαδή τη γεωγραφική ασυνέχεια), απλώς τις αμβλύνουν. Με λίγα λόγια, τα νησιά εξακολουθούν να παραμένουν νησιά (Biggi, 2000). Παρά τις όποιες προσπάθειες αναπτυξιακής πολιτικής, υπάρχει σημαντική διαφορά από τις επιπτώσεις της περιφερειακής πολιτικής στην ηπειρωτική χώρα. Για παράδειγμα, στον ηπειρωτικό χώρο η κατασκευή και λειτουργία ενός οδικού άξονα (η οποία είναι πλέον μόνιμη) αντιμετωπίζει το πρόβλημα της απομόνωσης μιας ορεινής και απομακρυσμένης περιοχής που είναι αποκομμένη από αστικά κέντρα και κύρια δίκτυα μεταφορών. Επιπλέον, υπάρχουν περιπτώσεις που ορισμένα τμήματα μεγάλων οδικών αξόνων λειτουργούν ως αναπτυξιακοί άξονες, με την έννοια της συγκέντρωσης κατά μήκος τους βιομηχανικών κυρίως δραστηριοτήτων. Κάτι αντίστοιχο είναι αδύνατο για το νησιωτικό χώρο.

Στο πλαίσιο αυτό, απαιτούνται μόνιμες πολιτικές και μέσα για την αντιμετώπιση, σε σταθερή βάση, του διαρκούς φαινομένου της γεωγραφικής ασυνέχειας και κατ’ επέκταση της νησιωτικότητας. Συνεπώς, ενώ τα εντοπιζόμενα διαρθρωτικά προβλήματα των νησιών είναι επιδεκτικά σχετικής αντιμετώπισης και ρύθμισης, η αναγνώριση της ύπαρξης διαρκών φυσικών μειονεκτημάτων, δηλαδή του νησιωτικού χαρακτήρα, οδηγεί παράλληλα στην ανάγκη αναζήτησης ρυθμίσεων, πολιτικών και μέσων, ανάλογης χρονικής διάρκειας, οι οποίες θα παρέχουν σχετική αντιστάθμιση στα νησιά, σε μόνιμη βάση, έναντι αυτών των φυσικών μειονεκτημάτων τους (Σ.Α. Νησιωτικού Χώρου 2000-2006).

Πρέπει να τονισθεί ότι η ένταση της νησιωτικότητας σε κάθε περίπτωση προσδιορίζεται από τρεις παράγοντες:

α) Την απομόνωση του νησιού

β) το μέγεθός του και

γ) την απόστασή του από τις ακτές.

Η απομόνωση των νησιών (Fustier, 1995) πρέπει να διαφοροποιείται από τους δύο άλλους παράγοντες που προκαλούν το περιφερειακό πρόβλημα των νησιών και είναι το μικρό μέγεθος και η μεγάλη απόσταση από την ηπειρωτική χώρα. Η απομόνωση διακρίνεται σε εξωτερική, που αφορά τη σχέση νησιών και ηπειρωτικής χώρας και σε εσωτερική, που οφείλεται στις περιορισμένες αναπτυξιακές ευκαιρίες και στο ασθενές διανησιωτικό σύστημα σχέσεων και ροών. Η εξωτερική απομόνωση έχει ως αποτέλεσμα ότι τα νησιά είναι χώρος περιορισμένης πρόσβασης. Η πρόσβαση αυτή είναι δυνατή σε ορισμένες χρονικές περιόδους και σε προσδιορισμένα σημεία του χώρου (λιμάνια, αεροδρόμια). Η εσωτερική απομόνωση έχει ως αποτέλεσμα τις μειωμένες ευκαιρίες σχέσεων, ροών, ανταλλαγών ιδεών, συναντήσεων, συνεδρίων, επικοινωνίας στο νησιωτικό χώρο.

Το μικρό μέγεθος των νησιωτικών χωρικών μονάδων έχει ως συνέπεια την περιορισμένη αγορά προϊόντων, τη μικρή αγορά εργασίας, τους περιορισμένους φυσικούς πόρους και τις χαμηλές οικονομίες κλίμακας των νησιωτικών επιχειρήσεων.

Η μεγάλη απόσταση από την ηπειρωτική χώρα έχει ως συνέπεια την αύξηση του κόστους μεταφοράς και τη μείωση των εξωτερικών οικονομιών και συγκεκριμένα των οικονομιών εγκατάστασης, ως συνέπεια της χαμηλής συγκέντρωσης επιχειρήσεων.

Η απομόνωση, η μικρή κλίμακα χώρου και η μεγάλη απόσταση από τις ακτές, εντείνουν τη νησιωτικότητα και προσδίδουν ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα στην ανάπτυξη και εξέλιξη των τοπικών παραγωγικών συστημάτων. Όχι μόνο σε εθνικό, αλλά και σε διεθνές επίπεδο, παρατηρείται ότι τα μεγαλύτερα προβλήματα ανάπτυξης σε νησιωτικές περιοχές αντιμετωπίζουν τα μικρά και ιδιαίτερα απομακρυσμένα νησιά. Τα φαινόμενα αυτά, έχουν παρατηρηθεί ακόμα και σε περιπτώσεις ιδιαίτερα ανεπτυγμένων περιφερειών, όπου η ύπαρξη εντός των ορίων τους πολύ μικρών νησιών και η απόστασή τους από τις μεγάλες αγορές της ηπειρωτικής χώρας, αλλά και των μεγάλων νησιών πολλές φορές, έχουν δημιουργήσει έντονα χαρακτηριστικά αναπτυξιακού δυϊσμού (π.χ. όπως στην περίπτωση της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου).

Από τα παραπάνω προκύπτει σαφώς η ιδιαιτερότητα του νησιωτικού παραγωγικού συστήματος.

Η κλίμακα του χώρου προσδιορίζει άμεσα την επάρκεια των πόρων, φυσικών και ανθρώπινων. Ειδικότερα, το μικρό μέγεθος και ιδιαίτερα σε σχέση με τις ηπειρωτικές περιοχές, δημιουργεί σπανιότητα των πόρων. Δηλαδή, η ποικιλία, η ποσότητα και η ποιότητα των πόρων είναι περιορισμένες σε σχέση με τις ηπειρωτικές περιοχές. Η ποικιλία μπορεί να αναφέρεται εκτός από τους φυσικούς και στους ανθρώπινους πόρους, με τις περιορισμένες ειδικεύσεις του υπάρχοντος εργατικού δυναμικού. Η ποσότητα συνήθως αναφέρεται στο δεδομένο μέγεθος του αποθέματος φυσικών και ανθρώπινων πόρων και η ποιότητα αφορά κυρίως στο γηρασμένο πληθυσμό και στο χαμηλό μορφωτικό του επίπεδο, κυρίως στα πολύ μικρά νησιά.

Συνεπώς, αυτό που κρίνεται απαραίτητο είναι η διαχείριση των σπάνιων πόρων, καθώς και ο εμπλουτισμός τους, μέσω:

• Της διαμόρφωσης ενός ιδιαίτερου συστήματος διοίκησης – διαχείρισης των πόρων.
• Της εξωστρέφειας, δηλαδή του ανοίγματος σ’ ένα δυναμικό δίκτυο ανταλλαγών με τις εξωτερικές αγορές.

Ωστόσο, η σπανιότητα σε συνδυασμό με την εξωστρέφεια πολλές φορές δημιουργεί ισχυρή εξάρτηση. Σύμφωνα με τις παραπάνω κατευθύνσεις, εξαιτίας της σπανιότητας, οι αιτίες της οικονομικής ανόδου συνδέονται κατά ένα μεγάλο μέρος με τη ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών που προέρχεται από άλλες περιοχές, έξω από τα όρια της τοπικής - νησιωτικής οικονομίας. Η εξωστρέφεια, δηλαδή το εμπόριο και γενικότερα οι συναλλαγές, τροφοδοτούν την τοπική συσσώρευση και την τομεακή διαφοροποίηση, οδηγώντας μακροπρόθεσμα στη μείωση των ανισοτήτων. Ωστόσο, για να επιτευχθεί αυτό πρέπει η διαφοροποίηση να στηρίζεται σε μια διατομεακή ανάπτυξη και όχι σε μονοειδίκευση (όπως συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις με τον τουρισμό), προκειμένου να διασφαλισθεί μια σταθερή και μακροχρόνια ισορροπία στη νησιωτική οικονομία. Η μονοειδίκευση κάνει αρκετά ευάλωτο το τοπικό παραγωγικό σύστημα στις διακυμάνσεις της ζήτησης για το αγαθό ή την υπηρεσία που προσφέρεται και ειδικότερα στις φάσεις του οικονομικού κύκλου, με αποτέλεσμα πολλές φορές να παρατηρούνται ακόμα και φαινόμενα διαρθρωτικής οπισθοδρόμησης με σημαντικές αρνητικές συνέπειες για τη βιωσιμότητα του τοπικού παραγωγικού συστήματος. Τέλος, η εξάρτηση εξαιτίας του συνδυασμού μονοειδίκευσης και υψηλών εισαγωγών επιτείνεται εάν το νησί είναι απομακρυσμένο από τις αγορές του.

Συμπερασματικά, μπορούμε να δεχθούμε ότι τα βασικά χαρακτηριστικά της νησιωτικής οικονομίας είναι: η ασυνέχεια του χώρου, ο κατακερματισμός των αγορών προϊόντων και εργασίας, οι αναλογικά αυξημένες απαιτήσεις σε υποδομές και εξοπλισμούς, το αυξημένο κόστος μεταφορών και η αδυναμία προσέγγισης στο ελάχιστο απαιτούμενο επίπεδο αναπτυξιακής βάσης (συγκεντρώσεις πληθυσμού, ύπαρξη φυσικών πόρων κ.λ.π.).