αντιπαριος: Υδροβιότοποι του Αιγαίου

Ψαραλυκή Αντιπάρου photo V.

Από την σελίδα της WWF

Οι υγρότοποι των νησιών του Αιγαίου
Με περισσότερα από 3.000 νησιά, το αρχιπέλαγος του Αιγαίου αποτελεί μοναδική περίπτωση στη Μεσόγειο. Ανάμεσα στα χαρακτηριστικά του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, αποτέλεσμα της γεωλογικής του ιστορίας και της γεωγραφικής του θέσης, ξεχωρίζει η ιδιαιτερότητα και ο υψηλός ενδημισμός. Οι υγρότοποι ανέκαθεν είχαν μέγιστη σημασία για τη γεωγραφική συνέχεια, τη διατήρηση και την ποικιλία της ζωής στο Αιγαίο. Πόσοι όμως και ποιοι είναι οι υγρότοποι αυτοί που ως οάσεις στο ξηρό νησιωτικό τοπίο συντηρούν τη ζωή; Από ποιες απόψεις είναι σημαντικοί για τον άνθρωπο και το φυσικό περιβάλλον; Σε τι κατάσταση βρίσκονται και ποιο είναι το μέλλον τους σε σχέση με το σύγχρονο τρόπο κατοίκησης των νησιών; Για να απαντηθούν τα ερωτήματα αυτά, το 2004 το WWF Ελλάς ανέλαβε πρωτοβουλία για τη συστηματική καταγραφή των υγροτόπων των νησιών του Αιγαίου αποσκοπώντας στην τεκμηρίωση της αξίας τους και στη διερεύνηση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν ώστε να συμβάλλει στη διατήρηση και συνετή διαχείρισή τους. Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε σε δύο φάσεις συνολικής διάρκειας δύο ετών.

Διαβάστε όλα τα στοιχεία για τους Υγρότοπους του Αιγαίου στη σχετική έκδοση του WWF Ελλάς Yγρότοποι του Αιγαίου (107.71 KB) (Περιλαμβάνεται και η Ψαραλυκή Αντιπάρου)

Η κατάσταση των υγροτόπων του Αιγαίου

Στατιστικά στοιχεία και χαρακτηριστικά
Μέχρι το 2005 ήταν καταγεγραμμένοι 78 υγρότοποι σε 20 νησιά, αλλά με έρευνα των βιβλιογραφικών πηγών και από πληροφορίες που συλλέχτηκαν από πολυάριθμους φορείς και ερευνητές, δημιουργήθηκε ένας κατάλογος 303 υγροτόπων σε 45 νησιά του Αιγαίου (εκτός της Κρήτης). Η ερευνητική ομάδα του WWF Ελλάς επισκέφτηκε 218 από αυτούς για επιτόπια συλλογή στοιχείων. Τα δεδομένα καταχωρήθηκαν σε προσαρμοσμένα πρωτόκολλα και στη συνέχεια σε βάση δεδομένων. Το φωτογραφικό αρχείο που δημιουργήθηκε περιλαμβάνει πάνω από 3.500 φωτογραφίες. Για κάθε υγρότοπο καταγράφονταν στοιχεία για το όνομα, τη θέση, την έκταση, τον τύπο, τη διοικητική υπαγωγή και το ιδιοκτησιακό καθεστώς. Επίσης συλλέχτηκαν στοιχεία για τη χλωρίδα, τη βλάστηση και την πανίδα, τις χρήσεις γης στη λεκάνη απορροής του, τις χρήσεις του ίδιου του υγροτόπου, την ύπαρξη και τα είδη ρύπανσης και αλλοιώσεων, αλλά και ειδικά στοιχεία για το υδρολογικό καθεστώς.

Οι νησιωτικοί υγρότοποι είναι στην πλειονότητά τους παράκτιοι και μικροί (οι μισοί περίπου είναι μικρότεροι από 20 στρέμματα) και η αλατότητα των νερών τους συνήθως ποικίλλει πολύ κατά τη διάρκεια του έτους διότι επηρεάζεται ταυτόχρονα από τα υπόγεια νερά, τη θάλασσα και τη βροχή. Οι κοινότεροι τύποι υγροτόπων είναι εκβολές ρυάκων διαλείπουσας ροής, έλη εκβολών και παράκτια έλη (βλυχάδες), ενώ περίπου το 12% είναι τεχνητοί υγρότοποι (κυρίως φραγμολίμνες και εξωποτάμιες λιμνοδεξαμενές). Το 31% των φυσικών υγροτόπων έχει αποκλειστικά ή κυρίως γλυκό νερό, το 11,2 % αποκλειστικά ή κυρίως αλμυρό νερό ενώ στους μισούς σχεδόν (49,2%) κυριαρχεί η υφάλμυρη φάση κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του έτους.
Ο νομός Λέσβου διαθέτει 68 υγροτόπους, ο νομός Κυκλάδων 66, ο νομός Δωδεκανήσου 52, ο νομός Εύβοιας 23 και ο νομός Μαγνησίας (Βόρειες Σποράδες) 18 και ακολουθούν οι υπόλοιποι νομοί με λιγότερους. Το νησί με τους περισσότερους υγροτόπους είναι η Λέσβος (55) και ακολουθούν, η Ρόδος (22), η Λήμνος, η Νάξος και η Χίος (από 13), η Άνδρος (12) και με λιγότερους τα υπόλοιπα νησιά.
Μόνο 7 υγρότοποι είναι μεγαλύτεροι από 1.000 στρέμματα, ενώ κάποιοι στα μεγάλα νησιά όπως η Εύβοια, η Ρόδος, η Λέσβος και η Λήμνος, φτάνουν ή και ξεπερνούν τα 3.000 στρέμματα. Το νησί με τη μεγαλύτερη υγροτοπική κάλυψη είναι η Λήμνος (2,62%) και ακολουθεί η Λέσβος (1,37%). Οι Κυκλάδες παρουσιάζουν το μικρότερο ποσοστό κάλυψης με υγροτοπικές περιοχές (0,07-0,1%), ενώ όλες οι άλλες ομάδες νησιών (Σποράδες, Δωδεκάνησα, Εύβοια) έχουν ενδιάμεσα ποσοστά (0,16-0,26%).

Σημασία για τον άνθρωπο και τη φύση των νησιών
Η διαθεσιμότητα του -υπόγειου και επιφανειακού- νερού είναι ο κυριότερος παράγοντας για την επιβίωση του ανθρώπου και όλων των άλλων οργανισμών πάνω στα νησιά. Οι υγρότοποι, όχι μόνο αποτελούν βασικό κρίκο του κύκλου του νερού, η απουσία του οποίου δημιουργεί πλείστα όσα προβλήματα, αλλά και αναντικατάστατους ενδείκτες της ποιότητας και της επάρκειας των υπόγειων γλυκών νερών. Σχεδόν όλοι οι υγρότοποι χρησιμοποιούνται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο από τους κατοίκους και τους επισκέπτες των νησιών. Σήμερα, το νερό ενός στους τρεις υγροτόπους χρησιμοποιείται άμεσα για ύδρευση και άρδευση, ενώ πολλοί χρησιμοποιούνται για κυνήγι. Σε κάποιες από τις αλυκές (12 συνολικά), εξασκείται ακόμη μια σημαντική οικονομική δραστηριότητα. Μερικά νησιά, όπως για παράδειγμα η Λέσβος, έχουν ήδη γίνει προορισμός τουριστών που παρατηρούν πουλιά, κυρίως σε υγροτόπους. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση μαθητών και φοιτητών είναι ακόμα δυο δραστηριότητες για τις οποίες προσφέρονται οι υγρότοποι. Η παρουσία των υγροτόπων είναι επίσης σημαντική για τον τουρισμό διότι αποτελεί προστιθέμενη αξία στη γραφικότητα και την αισθητική του τοπίου, αυξάνοντας την ποικιλία και τη μωσαϊκότητά του.
Αν και καθοριστικής σημασίας, ο ρόλος των υγροτόπων στη λειτουργία του οικολογικού συστήματος αγνοείται πλήρως. Ένα μεγάλο ποσοστό από τα καλλιεργούμενα εδάφη των νησιών βρίσκονται σήμερα στις επίπεδες προσχωματικές εκτάσεις των παράκτιων υγροτόπων. Αν αυτοί πάψουν να τροφοδοτούνται με γλυκά νερά ή αποξηρανθούν, η κάτωθεν διείσδυση των αλάτων του θαλασσινού νερού στα γύρω καλλιεργούμενα εδάφη θα τα αχρηστεύσει πλήρως. Ακόμη, οι πολύτιμες για τον τουρισμό, αλλά μικρές παραλίες των νησιών, οφείλουν τη δημιουργία τους στους υγροτόπους, η υποβάθμιση των οποίων θα σημάνει την έναρξη μιας πορείας συρρίκνωσης για τις ίδιες τις αμμουδιές, ενός πολύ εύθραυστου οικοτόπου, που εξαρτάται από τη δυναμική αλληλεπίδραση χέρσου, γλυκών νερών και θάλασσας επί χιλιάδες χρόνια.
Οι υγρότοποι του Αιγαίου αποτελούν όμως οάσεις και για την άγρια ζωή. Παρόλο που η συνολική τους έκταση είναι μικρότερη του 1% της έκτασης των νησιών, αποτελούνται από σπάνιους τύπους οικοτόπων (καταγράφηκαν συνολικά 30) και αποτελούν χώρους διαβίωσης, διατροφής, φωλιάσματος και αναπαραγωγής για εκατοντάδες είδη ζώων, πολλά από τα οποία είναι απειλούμενα ή και ενδημικά. Τόσο οι μεγάλοι όσο και οι μικροί υγρότοποι του Αιγαίου χρησιμεύουν ως σταθμοί ξεκούρασης, καταφυγίου και διατροφής για εκατομμύρια μεταναστευτικά πουλιά κάθε χρόνο. Χωρίς αυτούς η θνησιμότητα των πουλιών στη διάρκεια των ταξιδιών τους θα αυξανόταν αξιοσημείωτα. Αλλά και στους περιστασιακούς εξαιρετικά δριμείς χειμώνες, όταν οι μεγάλοι υγρότοποι της Μακεδονίας και της Θράκης παγώνουν πλήρως, οι υγρότοποι του Αιγαίου αποτελούν το μοναδικό και σωτήριο καταφύγιο για τα χιλιάδες πουλιά που διαχειμάζουν εκεί. Επιπλέον, η διατήρηση των υγροτόπων έχει αποφασιστική σημασία για την επιβίωση των ενδημικών υδρόβιων ειδών όπως το γκιζάνι (Ladigesocypris ghigii), ενδημικό ψάρι της Ρόδου, ο βάτραχος της Καρπάθου (Rana cerigensis), αλλά και πολλά είδη ασπονδύλων.

Το μέλλον
Δυστυχώς, λόγω άγνοιας, θεωρούμε τις υπηρεσίες που προσφέρουν οι υγρότοποι ως δεδομένες, και γι’ αυτό προχωρούμε ανυποψίαστοι στην υποβάθμιση και καταστροφή τους. Η φύση, όπως και η υγεία ανήκουν σε εκείνα τα αγαθά που όσο τάχουμε τα θεωρούμε δεδομένα και τα κακομεταχειριζόμαστε, τη δε αξία τους τη συνειδητοποιούμε μόλις τα χάσουμε. Συνήθως είναι όμως αργά.
Ιδιαίτερα οι μικροί υγρότοποι, που είναι πιο ευάλωτοι λόγω μεγέθους, είναι σήμερα τα περισσότερο απειλούμενα οικοσυστήματα στο Αιγαίο και φαίνεται ότι αρκετοί από αυτούς θα εξαφανιστούν πριν καν θεσπιστεί κάποιο νομικό πλαίσιο προστασίας και γίνουν αποτελεσματικοί οι μηχανισμοί εφαρμογής του.
Οι ανθρώπινες δραστηριότητες υποβαθμίζουν και συρρικνώνουν με ανησυχητικούς ρυθμούς τους υγρότοπους στα νησιά του Αιγαίου: Οι δυο στους τρεις υγροτόπους ρυπαίνονται σοβαρά από στερεά απορρίμματα ή από υγρά απόβλητα. Το 84% από αυτούς που εξετάστηκαν έχουν υποβαθμιστεί ή αλλοιωθεί σημαντικά. Οι βασικοί τύποι υποβάθμισης είναι οι εκχερσώσεις και τα μπαζώματα (57,4%), οι διανοίξεις δρόμων (49,5%), η δόμηση (48,1%) και η επέκταση καλλιεργειών εις βάρος των υγροτοπικών εδαφών (39,7%). Ο απώτερος σκοπός είναι η μετατροπή των υγροτόπων σε οικόπεδα και η οικοδόμησή τους, ενώ η κύρια αιτία είναι η εκρηκτική αύξηση της ζήτησης για οικοδομήσιμη γη κοντά στη θάλασσα και οι υπέρογκες τιμές, και άρα τα κέρδη, που τη συνοδεύουν, σε συνδυασμό με την έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού και τη δυνατότητα της εκτός σχεδίου δόμησης.
Η ολοένα αυξανόμενη ζήτηση για νερό ειδικά την ξηρή εποχή του έτους, για να εξυπηρετήσει έναν τουρισμό που έχει ξεπεράσει τα όρια κάθε φέρουσας ικανότητας, οδηγεί σε υπερεκμετάλλευση των υπόγειων νερών και στην πίεση για δημιουργία ολοένα και περισσότερων ταμιευτήρων (προβλέπεται να ξεπεράσουν τους 100 σε πέντε χρόνια από περίπου 40 που είναι σήμερα).
Δύο τινά θα συμβούν αν η διαχείριση των αποθεμάτων αυτών δεν γίνει με τρόπο ώστε να περισσεύει αρκετό γλυκό νερό για την τροφοδοσία των κατάντη φυσικών υγροτόπων: πολλοί υγρότοποι θα εξαφανιστούν και χιλιάδες στρέμματα καλλιεργήσιμης γης θα καταστραφούν από την αλμύρινση. Η δε εξαφάνιση των μικρών υγροτόπων θα είναι ένα σοβαρό πλήγμα για τη βιοποικιλότητα της Ελλάδας καθώς μαζί τους θα εξαφανιστούν και οι πληθυσμοί εκατοντάδων ειδών που ζουν ή βασίζονται αποκλειστικά σε αυτούς.
Παρόλο που σχεδόν το 50% των υγροτόπων βρίσκονται εντός των ορίων προστατευτέων ή προστατευόμενων περιοχών (Δίκτυο Φύση 2000, Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά, Καταφύγια Άγριας Ζωής, κ.α.), μόνο 2 (!) από τους 303 προστατεύονται ικανοποιητικά και έχουν σχετικά επαρκή περιβαλλοντική διαχείριση: οι Κουκουναριές Σκιάθου και το Ψαλίδι της Κω.
Με την είσοδο του 21ου αιώνα το μέλλον των υγροτόπων του Αιγαίου βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή. Δεν υπάρχουν περιθώρια για ολιγωρία. Απαιτούνται πρωτοβουλίες για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση πολιτών και φορέων, η δημιουργία κάποιου είδους θεσμικού πλαισίου για την προστασία τους και συντονισμένες συνεργασίες μεταξύ φορέων για την εφαρμογή υποδειγματικών διαχειριστικών μέτρων τουλάχιστον σε κάποιους από αυτούς. Βασικές προϋποθέσεις για να προχωρήσουν τα παραπάνω μέτρα είναι να ολοκληρωθεί το Κτηματολόγιο, η νομολογία για τον αιγιαλό να περιλάβει ειδικές προβλέψεις για τους υγροτόπους και να αντιμετωπιστεί με σοβαρότητα η εφαρμογή της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Νερά 60/2000. Η λύση του ζητήματος της προστασίας και συνετής διαχείρισης των υγροτόπων των νησιών του Αιγαίου δεν είναι ξέχωρη από το συνολικό ζήτημα του σχεδιασμού και εφαρμογής μιας ολοκληρωμένης αειφορικής νησιωτικής πολιτικής που θα αφορά τα θέματα ενέργειας, πόρων, βιοποικιλότητας και ποιότητας ζωής. Όμως η απώλεια φυσικών οικοσυστημάτων είναι αμετάκλητη και δεν μπορεί να περιμένει. Άπαξ και οι υγρότοποι αυτοί χαθούν καμιά τεχνολογική εφαρμογή δεν μπορεί να τους επανασυστήσει.