αντιπαριος: Οι θησαυροί της Αντιπάρου και ο θρίαμβος της Αρχαιοκαπηλίας

Η αρχαιοκαπηλία από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα έζησε μέρες θριάμβου και δόξας. Μοναδικά αγάλματα, πολύτιμα κοσμήματα, ανεκτίμητοι θησαυροί, από την Ιταλία, την Ελλάδα, την Κύπρο, την Αίγυπτο, τη Μέση Ανατολή, τη Λατινική Αμερική κατέληξαν στα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής. Χωρίς την κλοπή αρχαιοτήτων πολλά μεγάλα μουσεία δεν θα υπήρχαν ή τουλάχιστον δεν θα είχαν το κύρος που έχουν. Τι θα ήταν το Βρετανικό Μουσείο χωρίς τις ελληνικές αρχαιότητες; Τι θα ήταν το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης χωρίς τους θησαυρούς της Κύπρου; Τι θα ήταν το Λούβρο χωρίς τις ελληνικές, τις ρωμαϊκές και τις αιγυπτιακές αρχαιότητες; Και το Μουσείο Γκέτι;
Άγνωστη παραμένει η έκταση της αρχαιοκαπηλίας σήμερα: Οι λαθρο-ανασκαφές συνεχίζονται, πολύτιμα αντικείμενα γίνονται στόχος εμπορικών συναλλαγών, συνοδεύονται από πλαστά πιστοποιητικά, διακινούνται όπως το μαύρο χρήμα, πωλούνται έναντι μυθικών ποσών σε δημοπρασίες μεγάλων οίκων, σε συλλέκτες ιδιωτικών συλλογών ή στα μεγάλα μουσεία. Η παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά έτυχε μιας πρώτης νομικής προστασίας το 1970 με τη συνθήκη της Ουνέσκο αλλά η συνθήκη αυτή δεν καλύπτει τα εκ παλινδρομής κλοπιμαία. Όταν, π.Χ. ,πρόσφατα ο δήμος Σμύρνης απαίτησε τα αγάλματα του Απόλλωνα και του Δία από το Λούβρο, ο διευθυντής του Μουσείου αναφέρθηκε στην εν λόγω Συνθήκη για να επικαλεστεί στην ιδιότητά της ως μη παλινδρομικής. Δηλαδή, ακόμα και οι διεθνείς συνθήκες επινοήθηκαν με τέτοιο τρόπο που αντιλέγουν στην ίδιά τους την πρόνοια. Έστω και αν μέχρι σήμερα 109 χώρες έχουν υπογράψει τη Συνθήκη, μεταξύ των οποίων η Αγγλία το 1983 και η Αμερική το 2003, δεν προβλέπεται αλλαγή στη νομοθεσία κάθε χώρας. Το θετικό είναι ότι τέθηκαν οι ηθικές αρχές που πρέπει να διέπουν τα μεγάλα μουσεία της Δύσης και λαμβάνονται μέτρα για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, έστω και αν δεν τηρούνται. Πριν από το 1970 τα μουσεία ήταν ελεύθερα να αποκτήσουν ό,τι τους παρουσιαζόταν χωρίς κανένα έλεγχο, σήμερα ο έλεγχος γίνεται αλλά η παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων δεν εξαλείφθηκε. Αν ένας κλοπιμαίος θησαυρός δεν καταλήξει επίσημα σε ένα μουσείο, θα καταλήξει οπωσδήποτε σε μια ιδιωτική συλλογή και ο κάτοχός της δεν διέπεται από καμία νομοθεσία.
Παγκοσμιοποίηση του φαινομένου "αρχαιοκαπηλία"
Τα μεγαλύτερα πρόσφατα παραδείγματα κλοπής και παράνομης διακίνησης αρχαιολογικών αντικειμένων: Το 1972 το Μητροπολιτικό Μουσείο αγόρασε τον περίφημο Κρατήρα του Ευφρονίου, δηλώνοντας ότι τον αγόρασε από Λιβάνιο έμπορο, ο οποίος τον είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του. Αποδείχθηκε ότι ήταν προϊόν λαθρο-ανασκαφής από το ετρουσκικό νεκροταφείο του Τσεβετέρ, κοντά στη Ρώμη. Οι Ιταλοί περιμένουν την επιστροφή του κρατήρα.
Μια από τις σπουδαιότερες ανασκαφές του 20ού αιώνα, του βασιλικού τάφου του Φιλίππου Β' στη Βεργίνα, έφερε και την αύξηση των λαθρανασκαφών στη βόρειο Ελλάδα. Χαρακτηριστικό δείγμα είναι το χρυσό μακεδονικό στεφάνι που απέκτησε το 1998 το Μουσείο Γκετί. Πουλήθηκε για 1.150.000 δολάρια από τον Ελβετό αρχαιοπώλη Κριστόφ Λεόν στην έφορο του μουσείου Μάριον Τρου με πλαστά πιστοποιητικά. Σήμερα διεκδικείται από τις ελληνικές αρχές.
Από την κατεχόμενη Κύπρο έχουν κλαπεί περίπου 20.000 βυζαντινές εικόνες, μωσαϊκά και τοιχογραφίες. Τμήματα του ναού της Παναγίας της Κανακαριάς, με ψηφιδωτά του 6ου αιώνα μ.Χ., πούλησε ο Τούρκος έμπορος Ντίκμεν στην Αμερικανίδα έμπορο τέχνης Πεγκ Γκόλντμπεργκ, στην Ινδιανούπολη. Η Κύπρος προσέφυγε δικαστικά και δικαιώθηκε, αφού το 1991 τής επιστράφηκαν τέσσερα ψηφιδωτά, αλλά άπειροι είναι οι θησαυροί των οποίων η τύχη αγνοείται.
Ένα από τα πιο σπάνια ευρήματα λαθρανασκαφών που κυκλοφόρησαν στο εμπόριο την τελευταία δεκαετία ήταν η χρυσελεφάντινη κεφαλή του Απόλλωνα του 1ου π.Χ. αιώνα, που βρέθηκε σε χώρο βόρεια της Ρώμης. Οι τυμβωρύχοι το πώλησαν σε εμπόρους, ακολούθως βρέθηκε στο Μόναχο, σε αποθήκες αρχαιοπώλη, ο οποίος τη διέθετε για 30 εκατομμύρια δολάρια. Ανακτήθηκε από την ιταλική Αστυνομία και τώρα διαθέτει μια ολόκληρη αίθουσα δική του σε μουσείο της Ρώμης.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 ανακαλύφθηκε τυχαία στο χωριό Αηδόνια της Νεμέας μια άγνωστη αρχαιολογική τοποθεσία που αποδείχθηκε μυκηναϊκός τάφος. Το περιστατικό δεν αναφέρθηκε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και πολλοί ντόπιοι άρχισαν να σκάβουν παράνομα χρησιμοποιώντας ακόμα και μηχανικό εκσκαφέα. Μέχρι το 1978 είχαν συληθεί 15 τάφοι. Τα κλοπιμαία πουλήθηκαν σε μεσάζοντες, οι οποίοι τα εξήγαγαν στην Ελβετία. Το 1993 τμήμα του περίφημου θησαυρού των Αηδονιών εμφανίστηκε προς πώληση σε γκαλερί της Νέας Υόρκης, ιδιοκτησίας Μάικλ Ουάρντ.
Από τα 1.602 γνωστά κυκλαδικά ειδώλια σε όλο τον κόσμο, μόνο τα 143 έχουν βρεθεί σε επίσημες ανασκαφές. Αυτό σημαίνει ότι στις Κυκλάδες πρέπει να έχει συληθεί τεράστιος αριθμός ταφών και πολλές δεκάδες αρχαία νεκροταφεία. Γι' αυτό κινδυνεύει να χαθεί οριστικά η δυνατότητα να γίνει γνωστή η χρήση και ο ρόλος των κυκλαδικών ειδωλίων, καθώς και η ιστορία των Κυκλάδων στην Εποχή του Χαλκού.
Η ληστεία 273 εκθεμάτων από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κορίνθου το 1990 άφησε εποχή. Τα αρχαία μεταφέρθηκαν στο Μαϊάμι και λίγα χρόνια μετά η σπείρα άρχισε να τα διακινεί στην αγορά. Μερικά αγγεία και τρεις πολύτιμες προτομές (του Ιουλίου Καίσαρα, του Σεράπιδος και του Έρωτα) εμφανίστηκαν σε δημοπρασία των Κρίστις στη Νέα Υόρκη.
Η λεηλασία στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική παίρνει μεγάλες διαστάσεις. Γενικότερα, το διεθνές εμπόριο αρχαιοτήτων εξαπλώνεται σε χώρες που επικρατεί πολιτική αστάθεια ή πόλεμος. Ιδιαίτερα οξύ είναι το φαινόμενο της αρχαιοκαπηλίας σε κράτη όπως η Σομαλία, η Καμπότζη, το Αφγανιστάν, ο Λίβανος, το Ιράκ.
Πώληση μέσω διαδικτύου
Ένα σημαντικό κτύπημα κατά της πληγής του πολιτισμού επήλθε μέσω του διαδικτύου. Τελευταίως ήλθε στο φως της δημοσιότητας άρθρο εξαιρετικού ενδιαφέροντος του αρχαιολόγου Charles Stanish στο περιοδικό "Archaeology" στις ΗΠΑ σχετικά με τις επιπτώσεις του E-Bay στην αγορά αρχαιοτήτων. Σύμφωνα με το συγγραφέα, η αγορά αρχαιοτήτων μέσω διαδικτύου δεν αποτέλεσε λόγο για την αύξηση της αρχαιοκαπηλίας όπως αναμενόταν. Αντίθετα, η διεύρυνση της αγοράς έχει οδηγήσει στην αύξηση παραγωγής κίβδηλων, που κυκλοφορούν κυρίως στην ηλεκτρονική αγορά. Η οικονομική αξία των κίβδηλων είναι πολύ πιο χαμηλή από αυτή των παράνομων γνήσιων, καθώς εκπίπτουν δαπάνες μεταφοράς και δαπάνες μεσαζόντων. Η απουσία κινδύνου ποινικής δίωξης είναι επιπλέον λόγος που κατεβάζει την τιμή. Η χαμηλή σχετικά τιμή στην οποία προσφέρονται τα κίβδηλα έχουν με τη σειρά τους επηρεάσει τις τιμές στις γνήσιες αρχαιότητες, με αποτέλεσμα να πέσει τόσο η τιμή όσο και η ζήτηση. Βέβαια, όπως αναφέρει ο συντάκτης του άρθρου, η αρχαιοκαπηλία δεν θα εξαλειφθεί και η παραγωγή κίβδηλων δημιουργεί τεράστια προβλήματα.